LECZENIE RAN 2025; 22 (1)

Praca poglądowa | Review paper

The use of simulated wounds in the education of future medical staff

Zastosowanie ran symulowanych w kształceniu przyszłych kadr medycznych

Iwona Zaporowska-Bugajewska1, Beata Góralska2

1 Kliniczny Oddział Ortopedii i Traumatologii Narządu Ruchu Dzieci, Copernicus Gdańsk

2 Szpitale Pomorskie Gdynia

Adres do korespondencji

Iwona Zaporowska-Bugajewska, Kliniczny Oddział Ortopedii i Traumatologii Narządu Ruchu Dzieci, Copernicus Gdańsk,
ul. Nowe Ogrody 1-6, 80-803 Gdańsk, e-mail: jzaporowska@wss.gda.pl

Nadesłano: 28.01.2025 Zaakceptowano: 19.05.2025

LECZENIE RAN 2025; 22 (1): 11–17

DOI: 10.60075/lr.v22i1.88

Artykuł (PDF)

Table of contents:

Streszczenie
Wprowadzenie
Rodzaje przeszczepów skórnych
Postępowanie z miejscem dawczym
Miejsce biorcze – rana pourazowa
Pielęgnacja rany po przeszczepie
Minimalizacja ryzyka powikłań pooperacyjnych
Żywienie pacjenta z raną
Terapia hiperbaryczna
Rola pielęgniarki w opiece nad pacjentem po przeszczepie płatów skórnych
Podsumowanie
Oświadczenia
Piśmiennictwo

Streszczenie

Przeszczep skóry to złożona procedura, wymagająca interdyscyplinarnego podejścia – lekarza, pielęgniarki, fizjoterapeuty, psychologa oraz zaangażowania pacjenta. Wiedza na temat wszystkich aspektów zabiegu, a także etapów przygotowania pacjenta jest kluczowa dla uzyskania satysfakcjonujących efektów. Przeszczepy autogeniczne stosowane w przypadku urazów sprzyjają procesowi gojenia. Leczenie za pomocą graftów skórnych jest sposobem dającym bardzo dobre efekty. Stosując tkanki własne pacjenta, zmniejsza się ryzyko odrzucenia przeszczepionych płatów skórnych. Pokrycie ubytków skórnych zamyka wrota zakażenia i skraca czas gojenia rany, a tym samym minimalizuje niebezpieczeństwo kontaminacji rany. Rola pielęgniarki w procesie terapeutycznym obejmuje przygotowanie pacjenta do zabiegu oraz opiekę pooperacyjną. Szczególnie istotnym elementem pielęgnacji pacjenta jest udział w zaopatrywaniu ran: pokrytej przeszczepem skóry oraz miejsca dawczego. Zaplanowany proces pielęgnowania jest elementem procesu terapeutycznego, którego celem jest powrót do zdrowia pacjenta po urazie.

 

Słowa kluczowe: przeszczep skóry, leczenie ran, pielęgniarstwo ortopedyczne, higiena rany.

Abstract

Skin grafting is a complex procedure, requiring an interdisciplinary approach – doctor, nurse, rehabilitator, psychologist and patient involvement. Knowledge of all aspects of the procedure, as well as the stages of patient preparation, is crucial to achieve satisfactory results. Autogenic grafts used in case of injuries promote the healing process. Treatment with skin grafts is a way to produce very good results. By using the patient’s own tissues, we reduce the risk of rejection of the transplanted skin lobes. Covering skin lesions we close the door of infection and shorten the wound healing time, thereby minimizing the risk of wound contamination. The role of a nurse in the therapeutic process includes preparing the patient for the procedure and providing post-operative care. A particularly important part of patient care is the involvement in the care of the wound: covering the skin and the donor site. The planned nursing process is part of the therapeutic process, the goal of which is to return the patient to health after the injury.

 

Key words: skin grafting, wound treatment, orthopaedic nursing, wound hygiene.

Wprowadzenie

Techniki pokrywania ubytków skórnych w ortopedii są jednym z podstawowych elementów leczenia ran pourazowych, następstw złamań otwartych czy wad wrodzonych. Decydują często o jakości życia pacjenta i pozwalają znacznie skrócić czas leczenia ran [1].

Przeszczep skóry w ortopedii służy do uzupełnienia ubytków i zabezpieczenia tkanek położonych głębiej. Rozległe urazy (ryc. 1), wymagające usunięcia uszkodzonych fragmentów skóry, oskalpowania czy odrękawicznienia, uniemożliwiające pokrycie tkanek wymagają właśnie takiego sposobu leczenia [2]. Do tego celu najczęściej wykorzystana jest skóra własna pacjenta. Tkanki przeszczepiane w obrębie tego samego organizmu nazywane są autograftami [3, 4].

Przeszczep wgaja się w następujących etapach: faza imbibicji – odżywianie przeszczepu następuje za pomocą osmozy przez 24–48 godzin, faza inoskulacji – etap powstawania przypadkowych połączeń między kapilarami przeszczepu a podłoża, faza rewaskularyzacji – właściwe unaczynienie przeszczepu w 7.–10. dobie po operacji [1].

Rodzaje przeszczepów skórnych

W przypadku leczenia urazów ortopedycznych mają zastosowanie:

  • płaty skórne uszypułowane, np. skórno-tłuszczowe, mające własne ukrwienie, przeniesione z miejsca dawczego w miejsce ubytku;
  • przeszczepy skórne pełnej grubości – pobrany fragment pełnej grubości skóry właściwej i naskórka zostaje przeniesiony w inne miejsce; najczęściej do przeszczepów skórę pozyskuje się z ud, pośladków lub bioder, rzadziej klatki piersiowej oraz pleców; miejsce pobrania zamyka się, zbliżając brzegi rany szwami chirurgicznymi, ze względu na wtórny ubytek po pobraniu przeszczepu jego rozmiary są ograniczone;
  • przeszczepy skórne niepełnej grubości – pobrane za pomocą dermatomu (ryc. 2), obejmują naskórek oraz górną warstwę skóry właściwej, o grubości od 0,1 mm do 0,7 mm, bez cebulek włosowych [1, 3, 5].

Bardzo dobre efekty w przypadku tych przeszczepów daje pozyskiwanie skóry z części owłosionej głowy, zwłaszcza u dzieci oraz kobiet (ryc. 3). Postępowanie takie zapobiega generowaniu kolejnych blizn na ciele pacjenta, ponieważ miejsce dawcze w ciągu ok. 14 dni zaczynają pokrywać odrastające włosy.

Przeciwwskazaniami do zastosowania przeszczepu pośredniej grubości są: odsłonięta kość, chrząstka, ścięgno czy implant, na tego rodzaju struktury konieczne jest zastosowanie płatów o pełnej grubości [4, 6].

Postępowanie z miejscem dawczym

Miejsce dawcze podlega ocenie przed planowaną operacją. Określa się lokalizację oraz powierzchnię niezbędną do pokrycia ubytków [6, 7]. W przypadku wyboru owłosionej skóry głowy, zgodnie z wytycznymi dotyczącymi przygotowania pola operacyjnego, konieczne jest obcięcie, a następnie ostrzyżenie włosów strzygarką w czasie nieprzekraczającym 2 godzin przed rozpoczęciem operacji, oraz kąpiel całego ciała z zastosowaniem mydła antybakteryjnego [8].

Po pobraniu skóry dermatomem ranę należy zaopatrzyć jałowym opatrunkiem w postaci siatki parafinowej, ze środkiem bakteriobójczym, ufiksowanej szwami skórnymi do zdrowej skóry na granicy pobrania. Tradycyjnie miejsca pobrania przeszczepu skóry są pokrywane opatrunkami z gazy o drobnych oczkach i pozostawiane do wyschnięcia. Nowsze opatrunki na rany zapewniają wilgotne środowisko rany i zapobiegają wysuszaniu wysięku poprzez zatrzymywanie wilgoci. Idealny opatrunek na miejsce pobrania powinien przyspieszać proces gojenia i zapobiegać zakażeniom, jednocześnie minimalizując dyskomfort i ból [9].

Z badania prowadzonego w grupie dzieci leczonych przeszczepem skóry w miejscu rany oparzeniowej, do zaopatrzenia miejsca dawczego rekomendowane są opatrunki z alginianem wapnia. Mediana czasu gojenia po zastosowaniu tych opatrunków wynosiła 7,5 dnia w porównaniu z dwiema pozostałymi grupami opatrunków, w których mediana wyniosła 8 dni dla opatrunków typu hydrofiber i 9,5 dnia dla opatrunków piankowych [10]. Optymalne zabezpieczenie miejsca dawczego mogą stanowić również opatrunki piankowe z PVP-I, które okazały się się skuteczniejsze pod względem czasu gojenia, były łatwiejsze w użyciu i mniej podatne na przeciekanie w porównaniu z opatrunkami z pianki poliuretanowej czy gazą nasączoną wazeliną [9].

Miejsce biorcze – rana pourazowa

Warunkiem niezbędnym do podjęcia decyzji o zastosowaniu przeszczepu skórnego jest odpowiednie podłoże. Łożysko rany powinno być pokryte dobrze unaczynioną, żywą tkanką. Ważny jest także status mikrobiologiczny rany, dlatego właśnie odpowiednie pobieranie materiału do badań bakteriologicznych jest praktyką stosowaną w okresie przygotowania rany do procedury pokrycia ubytków skórnych. Rana pozbawiona cech infekcji, krwawiąca, czyli rana z potencjałem regeneracyjnym, rokuje prawidłowe gojenie przeszczepu skórnego i zadowalający efekt terapeutyczny [3, 7].

W trakcie zabiegu operacyjnego lekarz dokonuje oczyszczenia tkanek (ryc. 4), np. versajetem (nożem wodnym), ocenia ranę i szacuje szanse na powodzenie prawidłowego gojenia przeszczepionej skóry. Następnie na ranę nakłada pobrany graft (ryc. 5), który mocuje do rany szwami skórnymi oraz opatrunkiem zapobiegającym maceracji, przyspieszającym angiogenezę oraz zabezpieczającym przeszczep przed uszkodzeniem mechanicznym. Rekomendowany jest opatrunek podciśnienieniowy, który przyspiesza procesy naprawcze [6, 11–14].

Dodatkowo, aby zmniejszyć ryzyko powikłań, okołooperacyjnie stosowana jest profilaktyka antybiotykowa oraz płynoterapia, które mają na celu optymalizację warunków gojenia się rany [15].

Prawidłowa pielęgnacja pacjenta obejmuje również niedopuszczenie do hipotermii w okresie okołooperacyjnym, która negatywnie wpływa na krążenie obwodowe, pogarsza więc szanse na prawidłowe wgojenie przeszczepionej skóry [16].

Pielęgnacja rany po przeszczepie

Przeszczepiona skóra powinna ulec wgojeniu w ciągu 6–7 dni. Postępowanie pielęgnacyjne zależy od rodzaju zastosowanego materiału opatrunkowego. W przypadku opatrunku podciśnieniowego pierwsza zmiana następuje nie prędzej niż w 3. dobie po operacji. Zastosowanie na ranę pooperacyjną, w sposób jałowy, produktu z siatki nasączonej np. parafiną, zapobiega przywarciu do powierzchni przeszczepionej skóry. Częściowa zmiana opatrunku w 1. dobie po zabiegu polega na usunięciu przesiąkniętego krwią opatrunku wierzchniego. Na ranie pozostaje parafinowa warstwa, jako prewencja mikrouszkodzeń oraz uszkodzenia przeszczepionej skóry. Zalecane jest również stosowanie opatrunków hydrożelowych [17] oraz opatrunków ze środkami odkażającym, np. chlorheksydyną, działającą bójczo na bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne [5, 18]. Istnieje wiele rodzajów opatrunków, które są przeznaczone do ran wymagających szczególnej atencji: opatrunki chłonne (ryc. 6), hydrokoloidowe oraz wcześniej wspomniane jałowe siateczki parafinowe, czy opatrunki impregnowane środkami przeciwdrobnoustrojowymi. Pielęgniarka, dobierając materiał opatrunkowy, bierze pod uwagę stan ogólny pacjenta, choroby współistniejące, w tym alergie, powierzchnię oraz lokalizację rany. Pierwotny opatrunek na przeszczepie, w przypadku braku niepokojących objawów (obrzęk, zaczerwienienie i nadmierne ucieplenie otaczających tkanek, silny ból) zaleca się zmienić ok. 5. doby po zabiegu, z zachowaniem szczególnej ostrożności [18, 19].

Przy doborze opatrunku należy unikać produktów, mogących spowodować zmianę koloru tkanek, zawierających np.: jod, które utrudniają ocenę prawidłowości gojenia się rany. Dobór i zmianę opatrunków przeprowadza się uwzględniając standaryzowane i racjonalne stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych (antimicrobial stewardship – AMS), zgodnie z programem ochrony antybiotyków i zapobiegania nadużywania antybiotyków. Jednocześnie postepowanie pielęgniarskie ma na celu zmniejszenie wystąpienie ryzyka zakażenia miejsca operowanego, dlatego właśnie postepowanie z raną oparte jest na technice sterylnej oraz zgodne z Konsensusem Kramera [20].

Minimalizacja ryzyka powikłań
pooperacyjnych

Powikłaniem zagrażającym prawidłowemu gojeniu się rany – miejsca pobrania oraz rany pierwotnej – jest miejscowe zakażenie. Świadczą o nim wykładniki infekcji i reakcji odpornościowej organizmu: ból, zwiększone ucieplenie, zaczerwienienie, tkliwość dotykowa czy ograniczenie funkcjonalności [21]. Infekcja może doprowadzić do martwicy przeszczepów (ryc. 7). Zgodnie z wytycznymi polityki antybiotykowej (antimicrobial stewardship) w przypadku cech klinicznych zakażenia rany zaleca się antybiotykoterapię celowaną [22].

Ryzyko zaburzenia gojenia rany po przeszczepie pełnej grubości skóry wzrasta w przypadku palenia tytoniu i występujących u chorego zaburzeń krzepnięcia. Istotnym elementem profilaktyki przykurczów jest zapewnienie właściwej fizjoterapii, szczególnie u dzieci i młodzieży, u których obkurczanie i bliznowacenie rany w obrębie kończyn może prowadzić do zaburzeń ruchu i deformacji w stawach. Niemniej w ciągu 2–3 dni po zabiegu położenia przeszczepu konieczne jest ograniczenie aktywności pacjenta, aby zmniejszyć generowanie sił ścinających [13].

Żywienie pacjenta z raną

Rola diety w leczeniu chorego z raną odgrywa kluczową rolę. Dzienne zapotrzebowanie na białko u osoby dorosłej wynosi 0,8–1 g/kg mc. U osób borykających się z gojącą się raną, zapotrzebowanie na białko wzrasta do 1,5–2,1 g/kg mc./dobę. Oznacza to, że spożycie białka powinno być co najmniej dwukrotnie większe niż w diecie zdrowego człowieka [23]. Należy jednak pamiętać, że wzrasta nie tylko zapotrzebowanie na białko. W przypadku trudno gojącej się rany istotne jest także dostarczenie organizmowi takich składników jak: arginina – wchodząca w skład kolagenu, jest źródłem tlenku azotu, rozszerzającego naczynia krwionośne, poprawiając ukrwienie tkanek, cynk – działający immunomodulacyjnie, a także witaminy A, C, E. Badania potwierdzają również, że glutamina wspomaga gojenie ran. Działa immunomodulująco oraz przeciwzapalnie, wspomagając proces gojenia. W świetle badań naukowych również arginina – substancja poprawiająca wydolność naczyń krwionośnych, poprawiająca krążenie tkankowe, ma ogromny wpływ na procesy naprawcze. Wpływa korzystnie na poprawę perfuzji krwi, na dostarczanie niezbędnych substancji odżywczych i tlenu, a tym samym pozytywnie wpływa na poprawę gojenia rany i wgajanie przeszczepu. Prawidłowo prowadzone postępowanie dietetyczne jest niezbędne do efektywnego procesu gojenia rany. Żywienie medyczne daje bazę do regeneracji organizmu i znacznie skraca czas leczenia ran pourazowych [24].

Terapia hiperbaryczna

Kolejnym elementem, którym wspomagać można leczenie ran pourazowych, w tym ran pokrytych przeszczepami, jest tlenoterapia hiperbaryczna, umożliwiająca dostarczenie wraz z krwią skoncentrowanego tlenu niezbędnego dla procesu gojenia. Sesje terapeutyczne w komorze hiperbarycznej (hyperbaric oxygen therapy – HBOT) wspomagają utlenowanie wszystkich płynów organizmu, przenikając obszary, w których perfuzja jest osłabiona [25]. Sesje hiperbaryczne pozytywnie wpływają na proces gojenia poprzez neoangiogenezę. Wsparcie procesu naprawczego poprzez stosowanie HBOT ma wpływ na przyspieszenie tego procesu [26]. Należy pamiętać, że w przypadku HBOT nie należy stosować na miejsce przeszczepu czy w okolicy rany i na ranę tłustych substancji, ponieważ może dojść do samozapłonu [27].

Rola pielęgniarki w opiece nad pacjentem po przeszczepie płatów skórnych

Celem postępowania terapeutycznego jest wygojenie rany i odzyskanie dobrej jakości życia dla chorego, a zaplanowany i skutecznie realizowany proces pielęgnowania pacjenta jest niezbędnym elementem holistycznej terapii [28]. Przygotowanie fizyczne pacjenta do operacji ortopedycznej obejmuje: ocenę stanu ogólnego chorego, pomiar parametrów życiowych, pobranie materiału do badań laboratoryjnych (grupa krwi, morfologia, układ krzepnięcia), kąpiel całego ciała z użyciem mydła antybakteryjnego, założenie kaniuli dożylnej i ocenę jej drożności, kontrolę i przygotowanie pola operacyjnego [3, 29]. Zgodnie z wytycznymi Europejskiego Towarzystwa Anestezjologicznego przed znieczuleniem ogólnym, stosowanym w operacjach z pobieraniem przeszczepów, pacjenci na 2 godziny przed znieczuleniem powinni powstrzymywać się od przyjmowania płynów klarownych, a 6 godzin od pokarmów stałych. Zalecana jest podaż klarownego płynu węglowodanowego na 2 godziny przed znieczuleniem, w celu zapobieżenia insulinooporności i poprawy komfortu pacjenta [30]. Przed operacją pielęgniarka edukuje chorego w zakresie pielęgnacji miejsca dawczego oraz rany pokrytej przeszczepem, co stanowi element psychicznego przygotowania do zabiegu operacyjnego.

Po zabiegu operacyjnym rola pielęgniarki ortopedycznej obejmuje: kontrolę stanu ogólnego, w tym niezwykle istotne jest monitorowanie natężenia bólu miejsca pooperacyjnego – biorczego i dawczego. Dzięki wiedzy z zakresu postępowania przeciwbólowego możliwe jest efektywne zarządzanie bólem [29].

Na jakość przebiegu i powodzenie zastosowanej terapii ma również wpływ właściwe rozpoznawanie problemów pielęgnacyjnych chorego i wdrażanie działań profilaktycznych, terapeutycznych i higieniczno-opiekuńczych, w zależności od indywidualnych potrzeb. Niezbędne interwencje pielęgniarskie obejmują również między innymi: kontynuację zleconej farmakoterapii, pielęgnowanie ran, aktywizację ruchową, kontrolę stanu odżywienia oraz dbałość o dobry stan psychiczny i samopoczucie chorego [3, 28, 31]. Niezwykle istotna jest edukacja chorego w zakresie pielęgnowania miejsca położenia przeszczepu, jego ochrony przed urazami oraz informacja o możliwości rozwoju powikłań w postaci przebarwień skóry, jej nierównej powierzchni czy utraty czucia [32].

Podsumowanie

Znaczny postęp w zakresie korzystania z laboratoryjnie hodowanych komórek naskórkowych oraz stosowanie biokompatybilnych matryc ułatwiających pokrywanie ran stosowane jest coraz częściej [33, 34]. Jednak nadal wykorzystywaną, skuteczną metodą leczenia ran pourazowych w ortopedii jest przeszczep autogeniczny skóry pełnej lub niepełnej grubości, w zależności od wskazań klinicznych [5, 6]. Procedura ta zapobiega w dużej mierze stanowi septycznemu, a w połączeniu z dobrym stanem odżywienia pacjenta i dobrą jego ogólną kondycją stanowi jedną z najskuteczniejszych metod leczenia ran z ubytkami skóry.

Oświadczenia

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Praca nie uzyskała finansowania zewnętrznego.

Zgoda Komisji Bioetycznej nie była wymagana.

Piśmiennictwo

  1. Stabryła P, Antoszewski B, Dziekiewicz M. Przeszczepy skóry pośredniej grubości oraz techniki wspomagające jako metody leczenia chirurgicznego ran przewlekłych u pacjentów z chorobami naczyniowymi. Lekarz Wojskowy 2019; 97: 71–75.
  2. Taylor BC, Triplet JJ, Wells M. Split-Thickness Skin Grafting: A Primer for Orthopaedic Surgeons. J Am Acad Orthop Surg 2021; 29: 855–861. DOI: 10.5435/JAAOS-D-20-01389.
  3. Nowakowski A, Mazurek T (red.). Ortopedia i traumatologia narządu ruchu. Podręcznik dla studentów medycyny. Wydawnictwo Naukowe Exemplum, Poznań 2024; 579.
  4. Hachach-Haram N, Bystrzonowski N, Kanapathy M i wsp. A prospective, multicentre study on the use of epidermal grafts to optimise outpatient wound management. Int Wound J 2017; 14: 241–249. DOI: 10.1111/iwj.12595.
  5. Nowakowski A, Matuszewski Ł, Synder M, Mazurek T. Podręcznik dla lekarzy specjalizujących się w ortopedii i traumatologii narządu ruchu. Exemplum, Poznań 2021; 279–281.
  6. Watson J.D.: Chirurgia plastyczna i rekonstrukcyjna. W: Bradbury AW, Forsythe JLR (red.). Chirurgia. Podręcznik dla studentów. Edra Urban & Partner, Wrocław 2013; 322.
  7. Trybus M. Podstawy chirurgii plastycznej. Medycyna Praktyczna, Kraków 2005.
  8. Walewska E (red.). Podstawy pielęgniarstwa chirurgicznego. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2013; 91–92.
  9. Pak CS, Park DH, Oh TS i wsp. Comparison of the efficacy and safety of povidone-iodine foam dressing (Betafoam), hydrocellular foam dressing (Allevyn), and petrolatum gauze for split-thickness skin graft donor site dressing. Int Wound J 2019; 16: 379–386. DOI: 10.1111/iwj.13043.
  10. Brenner M, Hilliard C, Peel G i wsp. Management of pediatric skin-graft donor sites: a randomized controlled trial of three wound care products. J Burn Care Res 2015; 36: 159–166. DOI: 10.1097/BCR.0000000000000161
  11. Nowak A, Baran M. Negative pressure wound therapy a new treatment for wounds. The selected tasks a nurse who is caring for a sick covered by the negative pressure wound therapy. Pielęg Chir Angiol 2016; 10: 9–15.
  12. Witkowski W, Olszowska-Golec M, Szymański K i wsp. Nowoczesne metody szybkiego oczyszczania ran nieinwazyjnie zakażonych – systemy VERSAJET oraz VAC (TNP). Żak 2005; 6: 58–61.
  13. Yang L, Guo J, He J, Shao J. Skin grafting treatment of adolescent lower limb avulsion injury. Front Surg 2022; 9: 953038. DOI: 10.3389/fsurg.2022.953038.
  14. Kozłowska E, Banaszkiewicz Z, Cierzniakowska K i wsp. Zastosowanie terapii podciśnieniowej w leczeniu rozległej rany oparzeniowej: opis przypadku Leczenie Ran, 2018; 15: 141–145. DOI: 10.15374/LR2018016.
  15. Łęgosz P, Sarzyńska S, Małdyk P, Pulik Ł. Rany pooperacyjne w chirurgii ortopedycznej i ich najczęstsze powikłania. Praktyczna Ortopedia Traumatologia 2020. Dostępne na: https://www.praktyczna-ortopedia.pl/artykul/rany-pooperacyjne-w-chirurgii-ortopedycznej-i-ich-najczestsze-powiklania (dostęp: 28.06.2024).
  16. Moskal-Szybka M, Moskal A. The nurse’s role in providing care to a patient after surgical lengthening of the lower limb with the Ilizarov method – a case report. Pielęg Chir Angiol 2023; 17: 166–171. DOI: 10.5114/pchia.2023.134491.
  17. Younis AS, Abdelmonem IM, Gadullah M i wsp. Hydrogel dressings for donor sites of split-thickness skin grafts. Cochrane Database Syst Rev. 2023; 8: CD013570. DOI: 10.1002/14651858.CD013570.pub2.
  18. Nowak M. Mehrholz D, Barańska-Rybak W. Ocena wplywu mikroprzeszczepów skóry pełnej grubości wykonywanych sztancą na epitelializację łożyska rany. Dermatol Rev/Przegl Dermatol 2021; 108: 266–274. DOI: 10.5114/dr.2021.110785.
  19. Golpanian S, Kassira W. Full-Thickness Skin Graft. Operative Dictations in Plastic and Reconstructive Surgery. Springer 2016; 199–201. DOI: 10.1007/978-3-319-40631-2_48.
  20. Kramer A, Dissemond J, Kim S i wsp. Consensus on Wound Antisepsis: Update 2018. Skin Pharmacol Physiol 2018; 31: 28–58. DOI: 10.1159/000481545.
  21. Zawadzka E. Zakażenie rany – przyczyny, objawy, diagnostyka i leczenie. Dostępne na: https://www.alab.pl/centrum-wiedzy/zakazenie-rany-przyczyny-objawy-diagnostyka-i-leczenie/, (dostęp: 20.01.2025).
  22. Hryniewicz W, Ozorowski T (red.). Rekomendacje diagnostyki, terapii i profilaktyki antybiotykowej zakażeń w szpitalu. Materiał przeznaczony dla komitetów terapeutycznych i zespołów ds. antybiotykoterapii polskich szpitali, Wydawnictwo sfinansowane ze środków będących w dyspozycji Ministra Zdrowia w ramach programu zdrowotnego pn. Narodowy Program Ochrony Antybiotyków na lata 2011–2015.
  23. Kłęk S. Rola leczenia żywieniowego w procesie gojenia ran. Leczenie Ran 2013;10: 95–99.
  24. Mościcka P, Cwajda-Białasik J, Jawień A, Szewczyk M. Rola doustnej suplementacji w procesie gojenia owrzodzeń żylnych. Leczenie Ran 2022; 19: 55–60. DOI: 10.5114/lr.2022.115797.
  25. Mackiewicz B, Rezmerska L. Skuteczność hiperbarii tlenowej w leczeniu ran przewlekłych. Pielęgniarstwo 2017; DOI: http://dx.doi.org/10.21784/IwP.2017.013.
  26. Komorowski A, Brożek J. Skuteczność kliniczna i współczynnik kosztów i skuteczności tlenoterapii hiperbarycznej w leczeniu trudno gojących się ran – przegląd systematyczny. Dostępne na: https://www.mp.pl/artykuly/60952,tlenoterapia-hiperbaryczna-w-leceniu-trudno-gojacych-sie-ran (dostęp: 15.01.2024).
  27. Ples M, Glik J. Misiuga M i wsp. Rany przewlekłe i ich leczenie. Substytuty skóry i przeszczepy allogeniczne. JOTSRR 2016; 38: 048–056.
  28. Sobocińska M, Kania E. The role of a nurse in caring for a patient after hemipelvectomy in the course of osteosarcoma. Pielęg Chir Angiol 2022; 16: 91–95.
  29. Rozalska-Walaszek I, Aftyka A, Mróz A. Surgical nurses’ responsibilities in the care of patients undergoing central blockades. Pielęg Chir Angiol 2013; 7: 39–43.
  30. Smith I, Kranke P, Murat I i wsp. Perioperative fasting in adults and children: guidelines from the European Society of Anaesthesiology. Eur J Anaesthesiol 2011; 28: 556–559.
  31.  Gnidziejko W, Puchalski Z, Woźniak-Szwarc J. Rola pielęgniarki w procesie pielęgnowania pacjentów w zależności od jednostki chorobowej. Zesz Nauk Wyd Wyższ Szk Agrobiz 2013; 49: 15–22.
  32. Khan AA, Khan IM, Nguyen PP i wsp. Skin Graft Techniques. Clin Podiatr Med Surg 2020; 37: 821–835. DOI: 10.1016/j.cpm.2020.07.007.
  33. Pappalardo A, Alvarez Cespedes D, Fang S i wsp. Engineering edgeless human skin with enhanced biomechanical properties. Sci Adv 2023; 9: eade2514. DOI: 10.1126/sciadv.ade2514.
  34. Rolka H, Kowalewska B, Jankowiak B, Krajewska-Kułak E. Transplantologia i pielęgniarstwo transplantacyjne. PZWL, Warszawa 2016; 220–238.
Sharing is good!

Leave a comment